در 40 کیلومتری شمال غربی نطنز از استان اصفهان در دامنه کوه کرکس روستایی بس کهن واقع است به نام ابیانه.

در زبان محلی به ابیانه "ویونا" (Viuna  ) می‌گویند. "وی" (Vi  ) به ‌معنای بید و "ویانه" (Viyane  ) به ‌معنای بیدستان است (ابیانه در گذشته بیدستان بوده است). در طول زمان "ویونا" به "اویانه" و سپس به "ابیانه" دگرگون شده است.

این روستا را به اعتبار آثار و بناهای تاریخی پرتنوعش باید در زمره استثنایی‌‏ترین روستاهای ایران به شمار آورد.

شکوه معماری بومی و سرشار از زیبایی این روستا، آن را در شمار نمونه‏‌های کم نظیر دیدنی‏های جهان درآورده است. ابیانه نقطه‌‏ای خوش منظره و خوش آب و هوا و دارای موقعیت طبیعی مساعدی است.

موقعیت جغرافیایی

روستای ابیانه در دره ای معتدل و خشک در 40 کلیومتری شمال غرب نطنز، و 20 کیلومتری غرب جاده آسفالته نطنز و کاشان و 80 کیلومتری جنوب غرب کاشان قرار دارد. رودخانه برز رود از جنوب آبادی می گذرد. 

از نظر تقسیمات کشوری، ابیانه دهی از دهستان برز رود، بخش حومه، شهرستان نطنز، استان اصفهان است، که در طول جغرافیایی ′36 ،33 درجه، با ارتفاع 2220 متر از سطح دریا قرار دارد. در 20 کیلومتری جاده آسفالته کاشان به نطنز، جاده ای فرعی به طرف غرب کشیده شده است، که این جاده فرعی در مسیر دره ابیانه به طرف غرب است. در این مسیر ابتدا باید از روستاهای هنجن، یارند، کمجان، برز و طره گذشت و در انتهای دره، در بی بست به روستای ابیانه رسید.

شرایط اقلیمی

 اقلیم دره ابیانه، ترکیبی از آب و هوای مدیترانه ای است. در این منطقه اساساً بارندگی در فصل زمستان انجام می گیرد و اغلب به صورت ریزش برف است. بر روی دامنه کوه های مرتفع، برف تا فصل بهار نیز دوام می آورد ولی در تابستان هیچ بارشی صورت نمی گیرد.

موقعیت طبیعی

ابیانه به موازات خط الرأس کوه قلعه در شیب نسبتاً تندی قرار گرفته است، جعت خط الرأس ها، با جهت دره موازی است و در نهایت بر مسیر کاشان و نطنز عمود می شود. در روبروی همین کوه در دامه کوه دو میلون، قلعه "پله هامانه" قرار دارد و بین این دو، سطحی نسبتاً هموار شامل منطقه "پبا"، رودخانه خشک، باغزارها ومحله مسکونی "یوسمان" قرار گرفته است.

در حد واسط قله های مرتفع و کوه های سر به فلک کشیده، دره ابیانه قرار دارد که در این دره روستاهای ابیانه، طره، برز، کمجان و هنجن جای گرفته اند.

ناهمواری ها

روستای ابیانه در دامنه شاخه هایی از کوه کرکس، از رشته کوه های مرکزی ایران قرار گرفته است. از نظر شکل و ساختمان، دره ابیانه منطقه ای چین خورده با رشته کوه های متعدد است، که عموماً از جنوب غرب به شمال غرب کشیده شده. ابیانه روستایی کوهستانی و ییلاقی است که چهار جهت آن را کو ه ها فرا گرفته اند.

پوشش گیاهی

از رستنی های ابیانه گیاهان درمنه، خاکشیر و کتیرا است که کاربرد دارویی و صنعتی دارند و پوشش گیاهی برای چرای دام است. از گیاهان دیگر درختچه های زرشک است که مردم ابیانه زرشک مصرفی خود را از درختچه هایی که در اطراف روستا قراردارند تأمین می کنند از دیگر رستنی های اطراف ابیانه است که آویزهایی که زنان ابیانه از اسپند و تکه پارچه های رنگی درست می کنند و برای چشم زخم به دیوار اتاق ها نصب می کنند شهرت دارد.

چشمه ها

دو آبی: این چشمه که مهمترین منبع آب ابیانه است در غرب ابیانه، قرار دارد و در طول سال همیشه روان است. 

رئیسون: آب آشامیدنی روستا از این چشمه تأمین می شود که درغرب ابیانه، کمی بالاتر از آسیاب قرا ردارد. در حدودسی سال است که آب آن به صورت لوله کشی به منازل راه یافته است. بنابر اعتقاد مردم ابیانه این چشمه از پای درخت زرشک است و آشامیدن آن باعث طولانی شدن عمر می شود.

در مورد این چشمه می گویند:

خوش است آب گوارا به چشمه رئیسون               به وقت نوش بخورد و کبار ابیانه

تاردر: این چشمه در شمال ابیانه است که به آن قنات تاردر نیز می گویند.

چشمه های دیگر ابیانه که عمدتاٌ در جنوب روستا قرار دارند به شرح زیرند:پی قستان، وشاسیدرا، پاشت لیل، په کی جا، پاش یووینگاف، پال همون بالا.

چشمه پال همون هره، هینزا و کرشک نیز در شش کیلومتری شمال ابیانه قرار دارند.

راه ها

این روستا، در مقیاس محلی با شهر نطنز و در مقیاس منطقه ی با شهر های کاشان و اصفهان مرتبط بوده است. راه های ارتباطی ابیانه با مناطق اطراف در گذشته عبارت بودند از: گدار کاشان، گدار اصفهان، گدار تجره.

 این روستا در حال حاضر بوسیله راه آسفالته جدیدی با جاده کاشان- نطنز ارتباط دارد. در گذشته فقط قسمتی از جاده مال رو، با این جاده انطباق داشته است. به این ترتیت که جاده قدیم از پل هنجن تا زیارت هنجن در کنار مسیر رودخانه و از پشت باغ های هنجن تا مزارع باقر آباد و از باقر آباد تا یارند از همین جاده کنونی (گداروشت امان) می گذشته است. از یارند به کمجان تا برز، از پشت باغ ها می گذشته است، از برز رود با طره جاده قدیمی و از طره تا ابیانه به وسیله دو مسیر به ابیانه می رسیدند؛ یکی از آنها طارده بوده که خود به دو شاخه تقسیم می شده است و دیگری هم از وسط باغزارها، در کنار مسیر رودخانه خشک می گذشته است. برای رفتن به نطنز از این مسیر می گذشته اند.

ابیانه بین دو شاه راه اصلی قرار دارد. شاه راه اول، راه کاشان، قمصر، مورچه خورت و اصفهان است و شاه راه دوم کاشان، نطنز، یزد و کرمان است؛ ابیانه در 25 کیلومتری این دو راه اصلی قرار دارد.

شرح منطقه:

 ابیانه نقطه ای خوش منظره و خوش آب و هوا و دارای موقعیت طبیعی مساعدی است. در دوره صفویه هنگامی که شاهان صفوی برای ییلاق به نطنز می رفتند بسیاری از نزدیکان آن‌ها و درباریان ترجیح می‌دادند در ابیانه اقامت کنند.

 شمار خانه‌‏های ابیانه در سرشماری سال ۱۳۶۱ برابر با ۵۰۰ واحد برآورد شده؛ این خانه‌‌ها تماماً روی دامنه پرشیبی در شمال رودخانه برزرود بنا شده است به صورتی که پشت بام مسطح خانه‌‌های پایین دست، حیاط خانه‏‌های بالادست را به وجود آورده است و هیچ دیواری هم آنها را محصور نمی‏سازد.

در نتیجه، ابیانه در وهله اول روستایی چند طبقه به نظر می‏آید که در بعضی موارد تا چهار طبقه آن را می‏ توان مشاهده کرد.

 اتاق‌های ابیانه به پنجره‏های چوبی ارس مانند مجهزند و اغلب دارای ایوانها و طارمی‌های چوبی پیش آمده مشرف بر کوچه‌‏های تنگ و تاریک‏اند که خود به صورت مناظر جالبی درآمده‏اند.

 نمای خارجی دیوارهای خانه‏‌های ابیانه با خاک سرخی که معدن آن در مجاورت روستاست پوشیده شده است.

 از آنجا که در دامنه‌‏های شیبدار ابیانه فضای کافی برای ساختن خانه‏‌های موردنیاز وجود ندارد در این روستا چنین رسم شده است که هر خانواده انبار غار مانندی در تپه‏های یک کیلومتری روستا، در کنار جاده و نرسیده به ابیانه ایجاد نماید.

 این غارها که در دل تپه‏ ها حفر شده‏اند و از بیرون تنها درهای کوتاه و محقر آن نمودار است برای نگهداری دامها و نیز آذوقه زمستانی و اشیای غیرضروری مورد استفاده قرار می‏گیرد.

زندگی مردم ابیانه کشاورزی و باغداری و دامداری است که با روشهای سنتی اداره می شود.

 بیشتر زنان در امور اقتصادی با مردان همکاری دارند.

 ابیانه دارای هفت رشته قنات است که برای آبیاری مزارع و باغات مورد استفاده قرار می گیرد. گندم، جو، سیب زمینی و انواع میوه به خصوص سیب، آلو، گلابی، زردآلو، بادام و گردو در ابیانه به دست می آید. در سالهای اخیر قالیبافی در ابیانه رواج پیدا کرده و نزدیک به 30 کارگاه قالیبافی در آنجا دایر شده است. در گذشته گیوه بافی از جمله مشاغل پردرآمد زنهای ابیانه بوده است که امروزه تا حدی متروک شده است.

مردم ابیانه به سبب کوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آنها از مراکز پرجمعیت و راههای ارتباطی، قرنها در انزوا زیسته و در نتیجه بسیاری از آداب و رسوم قومی و سنتی و از جمله زبان و لهجه قدیم خود را حفظ کرده اند. زبان مردم ابیانه فارسی با لهجه خاص ابیانه ای است که با لهجه های متداول در جاهای دیگر تفاوت اساسی دارد.

لباس سنتی آنها هنوز هم در میانشان رواج دارد و در حفظ آن تأکید و تعصب از خود نشان می دهند، در مردان شلوار گشاد و درازی از پارچه سیاه و در زنها پیراهن بلندی از پارچه های گلدار و رنگارنگ است.

علاوه بر این، زنهای ابیانه معمولا چارقدهای سفید رنگی بر سر دارند.

قدیم‏ترین اثر تاریخی ابیانه آتشکده هرپک است که مانند دیگر بناهای ده در سراشیبی قرار گرفته است. آتشکده هرپک از مناطق دیدنی روستای ابیانه می‌باشد که از زمان ساسانیان باقی مانده است.

این بنا در زمان هخامنشیان (۲۵۰۰ سال پیش) بنا شده و در زمان ساسانیان (۱۵۰۰ سال پیش) به اوج معماری خود رسیده است و از ویژگیهای آن استفاده از سنگ و ملات ساروج در طاق ضربی آن به شمار می رود.

در مرکز آتشکده آتش روشن بوده که یا مسیر کاروان را روشن و مشخص می‌ساخته و یا اینکه آتش مورد احترام بوده است. آتش را با زغال سنگ روشن نگاه می داشته اند که در حال حاضر هم به وفور در حوالی روستا وجود دارد.

آتشکده هرپک مانند تمامی بناهای ابیانه بر روی شیب پست و بلند واقع شده است. این بنا طوری ساخته شده که از هر طرف قابل رویت باشد.

از طبقه تحتانی لین پرستشگاه هنوز یک تالار کوچک باقیمانده است. طبقه مخصوص آداب مذهبی در سطح کوچه فعلی می‌باشد. یک سرسرا که از سه جزء گنبدوار تشکیل شده و به جایگاه آتش و قسمت‌های دیگر مربوط به پرستش راه داشته است.

آتشکده ابیانه را نمونه‌‏ای از معابد زردشتی دانسته‏اند که در جوامع کوهستانی ساخته می‏شد. مهم‏ترین بنا و اثر تاریخی این روستا یک باب مسجد جامع و قدیم‏ترین اثر تاریخی این مسجد منبر چوبی منبتکاری آن است که در سال ۴۶۶ هجری قمری ساخته شده است.

این مسجد در محله میان ده قرار دارد و دارای 3 در ورودی با طاق گنبدی ضربی و درهای منبتکاری شده و گل و بوته و خطوط برجسته، از ویژگی‌های معماری این مسجد است.

درب ورودی آن در سال ۱۳۱۱ هجری قمری توسط استاد صفر علی بیدگلی ساخته شد. محراب چوبی آن متعلق به سال ۴۷۷ هجری قمری است و روی آن نقش گل و بوته کنده کاری و با خطوط برجسته کوفی ساده و گلدار سوره مبارکه یس حک شده است.

از دیگر نمونه های تاریخی مسجد منبر چهار پله چوبی کنده کاری شده مربوط به آثار دوره سلجوقیان است که با تاریخ ۴۶۶ هجری قمری مشخص شده است.

دسته منبر به شکل سرستون ساخته شده و روی آن گل 8 پر لوتوس، نظیر آنچه بر روی سنگهای تخت جمشید از عصر هخامنشیان بر جای مانده دیده می شود.

مسجد قدیمی دیگر ابیانه مسجد پرزله است که دارای فضای دلبازی است و روی لنگه در شرقی آن سال ۷۰۱ ه.ق. نوشته شده.

این مسجد در محله معروف پرزله واقع است و از دوره ایلخانیان بر جای مانده است. این مسجد با ایوان مشرف به کوچه مجاور در 2 طبقه ساخته شده که طبقه دوم در دوران صفویه و شبستان کوچکی نیز در زمان قاجاریه به آن اضافه شده است.

قدیمی ترین درب ابیانه متعلق به این بنا می باشد که تاریخ ۷۰۱ هجری قمری را نشان می دهد. این در از چوب گردو ساخته شده و با حاشیه گل و بوته های ظریفی منبت کاری شده است.

مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد حاجتگاه است که به دوره صفویه تعلق دارد و در کنار صخره سنگی در جوار آسیاب در محاله بالا بنا شده است.

دری که به شبستان اصلی راه دارد تاریخ ۹۵۳ ه.ق را بر روی خود دارد. احتمالاً مردمی که برای بیان حاجت خود در این محل معتکف می شده اند نیاز خویش را بوسیله خطاطان در قسمت بالای این بنا نوشته و در خواست حاجت می‌کرده اند.

در اطراف این بنا سنگ‌های قبری دیده می شود که از زمان صفوی، نادری و قاجار به جای مانده است.

مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد یسمان نام دارد. این مسجد در میان محله (یسمان) واقع شده و اثر نوشته ای یا تاریخی ندارد.

اما آنچه مسلم است از بناهای قبل از دوره صفویه می باشد. مسجد مشتمل است بر شبستان قدیمی و طبقه فوقانی آن که اخیراً ساخته شده است.

نکته قابل توجه اینکه در این مسجد در مواقع روضه خوانی‌ها، افرادی که فامیل و هم خانواده بوده‌اند، جای مخصوص به خود داشته‌اند.

روستای ابیانه دارای 3 زیارتگاه است. زیارتگاه بی بی زبیده یا هینزا، زیارتگاه قدمگاه و دیگری مرقد شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی در جنوب روستا که به گفته اهالی فرزندان امام موسی کاظم(ع) بوده‏اند.

این زیارتگاه در محله پایین ده واقع است و دارای گنبد کاشیکاری فیروزه‌ای است که در میان خانه‌های سرخرنگ ده جلوه‌ای خاص دارد.

صحن امامزادگان عیسی و یحیی(ع)

 صحن بنا دارای ایوان‌های بزرگ است به خصوص ایوان جنوبی که مسلط بر باغ‌های سرسبز و خرم است و منظره زیبایی دارد. بنای مذکور احتمالاً متعلق به قرن هشتم ه.ق است.

 در قسمت جنوب شرقی ده، دره کم عرض و طویلی وجود دارد که به هینزا شهرت دارد. در دل صخره جنوبی، تو رفتگی اطاق مانندی است که در جلوی آن پنجره ای چوبی نصب و ساختمان زیارتگاهی بنا شده و منتسب و مشهور به زیارتگاه بی بی زبیده خاتون از فرزندان امام موسی کاظم(ع) است.

 دلیل این انتساب و شهرت را این می دانند که وی در یک موقعیت اضطراری مدتی را در این اطاقک در پناه مردم ابیانه ماندگار بوده است.

 از جمله جاها و اماکن دیدنی دیگر ابیانه می‏توان از خانه غلام نادرشاه و خانه نایب حسین کاشی نام برد.

گردآوری و تدوین: محمد شاکری موحد

منابع: ویکی پدیا / وبلاگ ابیانه / همشهری آنلاین